Υλικό: ελαιογραφία σε μουσαμά Έτος δημιουργίας: 1573-1576 Τόπος διατήρησης: Μουσείο Thyssen-Bornemisza, Μαδρίτη, Ισπανία Διαστάσεις: 117 ? 98 εκ.
Βιογραφικό:
Ο Έλληνας ζωγράφος Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ο επονομαζόμενος Ελ Γκρέκο, γεννήθηκε στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, αλλά έγινε γνωστός για τα έργα του στο Τολέδο της Ισπανίας. Οι σπουδές του στην Κρήτη είχαν σχέση με βυζαντινές εικόνες. Έζησε επίσης στη Βενετία και στη Ρώμη. Το ύφος του ήταν ο μανιερισμός*, με επιδράσεις τόσο από τη βυζαντινή τέχνη όσο και από τη δυτική. Στα ύστερα έργα του διακρίνουμε τις συστρεφόμενες ανθρώπινες φιγούρες και τη δραματικότητα της κίνησης (όπως στα έργα του Μιχαήλ Αγγέλου), την τεχνική a la prima (όταν δηλαδή η αρχική πινελιά είναι και η τελική), τη χρήση του κιαροσκούρου (που θυμίζει Τιντορέτο), τις επιμηκυσμένες φιγούρες (που θυμίζουν Παρμιτζανίνο). Τα περιγράμματά του πολλές φορές δεν είναι ξεκάθαρα και οι φιγούρες συνδέονται με το φόντο. Γνωστά έργα του είναι: «Η ταφή του κόμητα Οργκάθ», «Η Ανάληψη της Παναγίας», «Ο Άγιος Μαρτίνος και ο ζητιάνος» κ.ά.
Παρουσίαση του έργου:
Στο θέμα του Ευαγγελισμού ο Γκρέκο επανερχόταν συχνά. Στον πίνακα που παρουσιάζουμε απεικονίζεται ο Αρχάγγελος Γαβριήλ να κρατά ένα σκήπτρο, ενδεικτικό της εξουσίας του ως Αρχαγγέλου, κατά την παράδοση της Ανατολικής Εκκλησίας, και όχι έναν λευκό κρίνο (ο λευκός κρίνος ανήκει στην παράδοση της Δυτικής Εκκλησίας). Όσον αφορά την έκπληκτη στάση της Παναγίας και το στρογγυλό της πρόσωπο, οι μελετητές θεωρούν ότι ο Θεοτοκόπουλος έχει εμπνευστεί από τον Τισιανό.
Η σκηνή διαδραματίζεται σε ένα πλακόστρωτο δωμάτιο με τεράστιο άνοιγμα σε έναν συννεφιασμένο ουρανό. Μικροί άγγελοι πετούν στον ουρανό, ενώ το Άγιο Πνεύμα εμφανίζεται σαν λευκό περιστέρι μέσα σε χρυσό φως. Πίσω μια κόκκινη κουρτίνα έχει ανοίξει, για να φανεί ο ουρανός με τους αγγέλους.
Η Παναγία μελετά από ένα ανοιχτό βιβλίο και στρέφεται ξαφνιασμένη με την εμφάνιση του Αρχαγγέλου που πετά. Κυριαρχούν τα τρία βασικά χρώματα, το μπλε στο φόρεμα της Παναγίας, το κίτρινο στον Αρχάγγελο και το κόκκινο στην κουρτίνα. Τα υπόλοιπα χρώματα είναι καφέ και ουδέτερα.
Η πινελιά του καλλιτέχνη είναι γρήγορη και εμφανής και θα παίξει σημαντικό ρόλο στον καθορισμό του ύφους του στα ώριμα έργα του.
Εντύπωση προκαλεί η όλο χάρη κίνηση του Αρχαγγέλου, τα λεπτά και ευγενικά χαρακτηριστικά του, καθώς και τα δυνατά σκουρόχρωμα φτερά του, τα οποία ζωγραφίστηκαν με πολλή προσοχή.
Ο εσωτερικός και ο εξωτερικός χώρος συγχέονται. Ο Αρχάγγελος πατά πάνω σε σύννεφο, ενώ οπτικά είναι μέσα στο δωμάτιο. Οι μικροί άγγελοι, που βρίσκονται επίσης μέσα στα σύννεφα, απεικονίζονται μπροστά από την κουρτίνα. Μοιάζει σαν να έχει εισέλθει στο δωμάτιο ο ουρανός.
Το δωμάτιο είναι εντελώς λιτό. Εκτός από το έπιπλο όπου κάθεται και μελετά η Παναγία, το υπόλοιπο είναι κενό. Το πλακόστρωτο, με την προοπτική σμίκρυνσης, οδηγεί το μάτι στο κέντρο περίπου του πίνακα, που είναι και το σημείο φυγής.
Όλο το έργο, εκτός από το πλακόστρωτο, δείχνει να πάλλεται από κίνηση: οι πτυχώσεις των ρούχων, η κίνηση των σωμάτων, η κίνηση της κουρτίνας, το φτερούγισμα των μικρών αγγέλων και ο συννεφιασμένος ουρανός, ενοποιημένα με τις χαρακτηριστικές πινελιές του Γκρέκο, γεμίζουν με ανησυχία τη σκηνή.
Συνθετικά το έργο χωρίζεται σε δύο τρίγωνα: αριστερά η Παναγία με την κουρτίνα και δεξιά, ως αντεστραμμένο τρίγωνο, ο Γαβριήλ με τους μικρούς αγγέλους. Οριζόντια η σύνθεση διαχωρίζεται σε δύο μέρη: το επάνω και το κάτω, το ουράνιο και το γήινο.
ΓΩΣΣΑΡΙ
Μανιερισμός (manierism, από το ιταλικό maniera = τρόπος):
Ύφος στην τέχνη που αναπτύχθηκε την περίοδο μετά την Αναγέννηση και πριν από το μπαρόκ (1520-1580) στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Ισπανία και αλλού. Σπουδαίοι μανιερίστες ήταν ο Παντόρμο, ο Παρμιτζανίνο, ο Ρόσο, ο Θεοτοκόπουλος και άλλοι. Ο μανιερισμός χαρακτηρίζεται από την έντονη κίνηση με συστροφές μακρόστενων μορφών, τη χρήση έντονων χρωμάτων και τονικών κοντράστ, καθώς και από τις απότομες αλλαγές στο φως μέσα σε μια ανήσυχη σύνθεση.
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιο θέμα παρουσιάζεται σ’ αυτόν τον πίνακα και από ποια στοιχεία το καταλαβαίνουμε;
Πρόκειται για τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Η γυναικεία μορφή είναι η Παναγία και δίπλα της είναι ο Αρχάγγελος Γαβριήλ. Χαρακτηριστική είναι η σεμνή και έκπληκτη στάση της Παρθένου. Τα φτερά προσδιορίζουν τον Αρχάγγελο, ο οποίος φαίνεται να υπερίπταται του εδάφους με σύννεφα γύρω από τα πόδια του.
Το περιστέρι είναι σύμβολο του Αγίου Πνεύματος. Οι μικροί άγγελοι στον ουρανό πλαισιώνουν συνθετικά τη σκηνή και της δίνουν ουράνιο μεγαλείο. Απόκρυψη
2. Ποια χρώματα κυριαρχούν στο έργο και πώς είναι μοιρασμένα;
Κυριαρχούν τα τρία βασικά χρώματα, καθαρά, χωρίς αναμείξεις: το κόκκινο, το κίτρινο και το μπλε. Το μπλε είναι το χρώμα του ενδύματος της Παρθένου. Πολύτιμο και πανάκριβο το μπλε χρώμα στην εποχή εκείνη, το παρήγαγαν από ημιπολύτιμο λίθο και το φύλαγαν, για να χρωματίζουν τα ρούχα της Παρθένου. Με κίτρινο έχει χρωματιστεί το ένδυμα του Αρχαγγέλου και με κόκκινο η κουρτίνα. Τα ουδέτερα λευκά και γκρι, καθώς και το καφέ πλαισιώνουν τα τρία βασικά χρώματα, για να τα τονίσουν. Απόκρυψη
Ο ουρανός είναι συννεφιασμένος, δείχνει «ταραγμένος» και δίνει την αίσθηση ότι «ανοίγει», για να εμφανιστούν οι άγγελοι. Η κουρτίνα μεταμορφώνεται σε φλόγα και ενώνεται με την κίτρινη λάμψη γύρω από το Άγιο Πνεύμα και πάνω από το κεφάλι της Παναγίας, συμβολίζοντας τη θεία φώτιση. Τμήμα του ουρανού (το σύννεφο και ο ίδιος ο άγγελος) αιωρείται και μέσα στον γήινο χώρο της Παρθένου. Τα στοιχεία ενοποιούνται οπτικά και συμβολίζουν τη γη και τον ουρανό. Απόκρυψη
4. Σε τι διαφέρει ο συγκεκριμένος πίνακας από άλλους «Ευαγγελισμούς» που έχετε δει σε βυζαντινές αγιογραφίες;
Εδώ η απόδοση του θέματος έχει γίνει με νατουραλιστικό ύφος. Τα ιερά πρόσωπα απεικονίζονται σαν πραγματικοί άνθρωποι, ενώ στη βυζαντινή αγιογραφία οι άγιοι είναι ζωγραφισμένοι με συγκεκριμένο συμβολικό τρόπο. Στις βυζαντινές αγιογραφίες υπάρχουν και φωτοστέφανα, ενώ εδώ όχι. Λείπει εδώ επίσης και ο λευκός κρίνος, που έχουμε συνηθίσει να συμβολίζει τον Ευαγγελισμό. Ο Αρχάγγελος εδώ κρατά σκήπτρο, που είναι το σύμβολο της εξουσίας του. Απόκρυψη
Διακρίνεται ένας έντονα διαγώνιος άξονας, που προσδιορίζεται από το κενό το οποίο αφήνουν τα σώματα της Παναγίας και του Αρχαγγέλου. Έτσι το έργο χωρίζεται σε δύο τρίγωνα. Το σώμα της Παναγίας και το έπιπλο σχηματίζουν ένα τρίγωνο, η μεγάλη πλευρά του οποίου είναι η βάση. Αντίθετα, το σώμα του Αρχαγγέλου σχηματίζει ένα τρίγωνο του οποίου η κορυφή είναι προς τα κάτω. Αυτό δίνει την αίσθηση της αιώρησης και της ισορροπίας.
Το έργο συνολικά έχει έντονη, αλλά κρυμμένη γεωμετρία στη σύνθεσή του. Τα πλακάκια του δαπέδου με την έντονη προοπτική συγκεντρώνουν το βλέμμα στο κέντρο του πίνακα, στο σημείο φυγής. Απόκρυψη
6. Πώς θα περιγράφατε το σχέδιο και την πινελιά του έργου;
Το σχέδιο είναι προσεγμένο, αλλά γρήγορο, γεμάτο καμπύλες και κίνηση. Η πινελιά είναι εμφανής, γρήγορη και ανήσυχη ιδίως στα υφάσματα, ώστε να διαμορφώσει την υφή, που γίνεται πιο απαλή και προσεκτική στις λείες επιφάνειες. Απόκρυψη
7. Από ποια στοιχεία θα αναγνωρίζαμε ότι πρόκειται για έργο του Θεοτοκόπουλου;
Πραγματεύονται το ίδιο θέμα, τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου, με πίστη και θρησκευτικότητα. Τα κύρια πρόσωπα που απεικονίζονται είναι η Παναγία, ο Αρχάγγελος Γαβριήλ και το Άγιο Πνεύμα. Άλλα κοινά στοιχεία ανάμεσα στα δύο έργα είναι η σεμνή στάση και η προσήλωση της Παναγίας στη μελέτη ενός βιβλίου, καθώς και ο τρόπος απεικόνισης του Αρχαγγέλου με φτερούγες. Ομοιότητα διαπιστώνεται επίσης στη χρήση της σχεδιαστικής προοπτικής, όπως φαίνεται από τα πλακάκια στο πάτωμα. Ο ουρανός εμφανίζεται και στα δύο έργα το ίδιο «ταραγμένος», συννεφιασμένος, κ.ά. Απόκρυψη
2. Ποιες είναι οι διαφορές των δύο «Ευαγγελισμών»;
Κατ’ αρχάς υπάρχει σαφής διαφορά στο ύφος των δύο καλλιτεχνών. Ο Κριβέλι είναι κλασικός αναγεννησιακός ζωγράφος, ενώ ο Γκρέκο μανιεριστής. Ο Κριβέλι δίνει μεγάλη προσοχή στο λεπτομερές σχέδιο και το χρώμα του υποτάσσεται στα κλειστά περιγράμματα, ενώ ο Γκρέκο δουλεύει πολύ πιο ελεύθερα με εμφανή, γρήγορη και «ανήσυχη» πινελιά.
Ο Κριβέλι είναι περισσότερο σχεδιαστικός, ενώ ο Γκρέκο περισσότερο ζωγραφικός. Το έργο του Κριβέλι είναι γεμάτο με επιμέρους θέματα και λεπτομέρειες. Το έργο του Γκρέκο είναι πιο λιτό, σαφές και πιο εσωτερικό. Ο Κριβέλι «αφηγείται» δύο γεγονότα, ενώ ο Γκρέκο παραμένει μόνο στο γεγονός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου κ.ά. Απόκρυψη
3. Γιατί και στα δύο έργα η Παναγία απεικονίζεται σε αρχοντικό περιβάλλον;
Η Παναγία ήταν στην πραγματικότητα μια φτωχή γυναίκα, ντυμένη απλά στο φτωχικό περιβάλλον του σπιτιού της. Στις βυζαντινές αγιογραφίες είναι ντυμένη βασιλικά, αλλά και εδώ απεικονίζεται με πλούσια ρούχα σε αρχοντικό περιβάλλον της εποχής του καλλιτέχνη και όχι στο πραγματικό και ιστορικό περιβάλλον της Παλαιστίνης. Αυτό έχει πολλές εξηγήσεις. Συμβολικά, τα πιο πολύτιμα ρούχα ταιριάζουν στο πιο πολύτιμο πρόσωπο. Η αξία της Παναγίας για τους πιστούς είναι τεράστια και μόνο με την αυτοκράτειρα εκείνης της εποχής μπορεί να παρομοιαστεί.
Ωστόσο, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τις παραγγελίες για τα έργα τέχνης έδιναν οι οικονομικά ισχυροί της εποχής και επομένως οι εικόνες που τους ικανοποιούσαν ήταν προφανώς αυτές που καθρέφτιζαν το οικείο γι’ αυτούς περιβάλλον κτλ. Απόκρυψη
ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΔΥΟ «ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΜΟΥΣ»
1. Βρείτε έργα τέχνης που παρουσιάζουν τη σχεδιαστική προοπτική.
2. Βρείτε έργα τέχνης που παρουσιάζουν την ατμοσφαιρική προοπτική και συζητήστε στην τάξη τους διάφορους τρόπους απεικόνισης της ψευδαίσθησης του βάθους.
3. Βρείτε μια βυζαντινή εικόνα που παρουσιάζει τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και συγκρίνετέ την με τους άλλους «Ευαγγελισμούς». Ποιες είναι οι ομοιότητες και ποιες οι διαφορές; Βγάλτε συμπεράσματα για τις σχέσεις τέχνης, Εκκλησίας, κοινωνίας, εποχής και καλλιτέχνη.