Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) στο Αναλυτικό Πρόγραμμα των Κωφών Μαθητών: Πειραματικά Αποτελέσματα, Πρακτικές και Προοπτική.

Εισαγωγή:

Η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα (ΕΝΓ) έχει χρησιμοποιηθεί ελάχιστα στην εκπαίδευση των Κωφών παιδιών στην Ελλάδα και δεν είναι μέρος του αναλυτικού προγράμματος των σχολείων σήμερα. Στη σχετικά μικρή ιστορία της εκπαίδευσης των Κωφών στην Ελλάδα (λιγότερο από 70 χρόνια), η ΕΝΓ ήταν είτε απαγορευμένη είτε περιθωριοποιημένη και μόνο τα τελευταία χρόνια σταδιακά αυξάνεται η αποδοχή και χρήση της στο εκπαιδευτικό σύστημα. Ακόμα και όταν περιλήφθηκε στο αναλυτικό πρόγραμμα της Ειδικής Αγωγής ως εναλλακτικός τρόπος επικοινωνίας, αναφέρθηκε απλώς ως σκοπός και διδακτικός στόχος [Προεδρικό Διάταγμα 301 (ΦΕΚ 208/29.8.1996)].

Στην πλειονότητά τους τα Κωφά παιδιά (90-95%) έχουν ακούοντες γονείς, οι οποίοι δε γνωρίζουν την ΕΝΓ. Τα παιδιά μαθαίνουν την ΕΝΓ σε σχολική ηλικία άτυπα από άλλους μεγαλύτερους μαθητές και Κωφούς ενήλικες, όταν αυτοί υπάρχουν στη σχολική κοινότητα (Bellugi & Fischer 72, Kourbetis 87, Hoffmeister 90). Σπάνια έχουν ακούοντες σαν γλωσσικά πρότυπα εκμάθησης της ΕΝΓ. Συνήθως οι ακούοντες εκπαιδευτικοί μαθαίνουν τη γλώσσα από τα παιδιά. Αυτή η πρακτική μπορεί να χαρακτηριστεί ως η μεγαλύτερη εκπαιδευτική ανωμαλία του συστήματος.

Η ΕΝΓ ταιριάζει ιδιαίτερα με την οπτική φύση των Κωφών, με «τη δυνατότητα να βλέπουν». Αυτό καθιστά την ΕΝΓ απόλυτα προσβάσιμη για κάθε Κωφό παιδί. Η ΕΝΓ είναι αποτελεσματική, γιατί είναι δομημένη με τρόπο που μπορεί να αξιοποιεί την οπτική λειτουργία του εγκεφάλου. Χάρη στην ελαστικότητα του εγκεφάλου δεν έχει σημασία αν το εισαγόμενο γλωσσικό ερέθισμα είναι οπτικό ή ακουστικό. Θα ενισχύσει τη διαδικασία της πρόσληψης του ομαλοποιημένου και αποτελεσματικού ερεθίσματος και την εσωτερίκευσή του ως γλώσσας. Κι αυτό επειδή η ομαλοποίηση του ερεθίσματος βασίζεται σε δομές και σε έννοιες που τα Κωφά παιδιά μπορούν να μάθουν. Αυτές οι δομές και αυτές οι έννοιες κάνουν τη γλώσσα προβλέψιμη, άρα οι νέες πληροφορίες μπορούν να προσληφθούν και να γίνουν κατανοητές. Τα Κωφά άτομα, που γνωρίζουν και χρησιμοποιούν την ΕΝΓ, μπορούν να προσλάβουν πληροφόρηση και να αποκωδικοποιήσουν τη σημασία της. Και μετά μπορούν να συνενώσουν σε ολοκληρωμένο σύνολο όλη την πληροφόρηση και να την επεκτείνουν με την έκφραση της δικής τους υποκειμενικότητας (Cummins 1984). Για αναλυτική παρουσίαση των θέσεων αυτών βλέπε το δεύτερο κεφάλαιο - «Όραση εναντίον Κώφωσης».

Για να συντελεσθεί η μάθηση μιας γλώσσας, είναι απαραίτητη η παρουσία και η συμβολή των χρηστών της. Πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει αλληλεπίδραση μεταξύ των παιδιών και των ανθρώπων που χειρίζονται καλά την προς μάθηση γλώσσα. Η διδασκαλία της ΕΝΓ ως μέρος του αναλυτικού προγράμματος, στο παρόν πειραματικό πρόγραμμά μας, έγινε από Κωφούς δασκάλους της ΕΝΓ, εκπαιδευμένους για το λόγο αυτό.

Η σημερινή κατάσταση στην εκπαίδευση Κωφών στην Ελλάδα συγκριτικά με την υλοποίηση ενός τέτοιου πειραματικού προγράμματος μπορεί να συνοψισθεί ως εξής:

• Δεν υπάρχει Αναλυτικό Πρόγραμμα Αγωγής Κωφών στην Ελλάδα, εκτός από το Αναλυτικό Πρόγραμμα Ειδικής Αγωγής, που είναι γενικών κατευθύνσεων και δε χρησιμοποιείται στα σχολεία Κωφών.

• Δεν υπάρχουν κατευθύνσεις οργάνωσης, αξιολόγησης και προγραμματισμού του εκπαιδευτικού έργου στα σχολεία Κωφών.

• Η οργανωμένη και μετρήσιμη αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού έργου μόνο καλά αποτελέσματα μπορεί να φέρει 

Το Εξατομικευμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα βασίζεται στις παραπάνω γενικά αποδεκτές προϋποθέσεις και φιλοδοξεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για αποτελεσματική παρέμβαση στην εκπαίδευση των Κωφών στην Ελλάδα.

Το Πρόγραμμα

Το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, θέλοντας να εισαγάγει τη διδασκαλία της ΕΝΓ στα σχολεία Κωφών, ενέκρινε και χρηματοδότησε στο πλαίσιο των προγραμμάτων ΣΕΠΠΕ την πειραματική εφαρμογή προγράμματος διδασκαλίας της ΕΝΓ, με τίτλο «ΝΟΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ», ως πρώτης γλώσσας σε τέσσερις τάξεις δύο δημοτικών σχολείων του Εθνικού Ιδρύματος Κωφών στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη. Το πρόγραμμα εφαρμόσθηκε κατά το σχολικό έτος 1998-1999.

Στόχος της έρευνάς μας στο πειραματικό πρόγραμμα «ΝΟΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ» είναι να εξετάσουμε τη σχέση μεταξύ γνώσης της ΕΝΓ και ανάπτυξης της αυτο- εικόνας καθώς και την κοινωνική και συναισθηματική ανάπτυξη των Κωφών μαθητών και τη γενική ακαδημαϊκή επίδοσή τους στο σχολείο.

Μεθοδολογία

Κύριες υποθέσεις εργασίας

• Η πλειονότητα των Κωφών παιδιών (90-95%) έχει ακούοντες γονείς, οι οποίοι δεν γνωρίζουν την ΕΝΓ. Τα παιδιά μαθαίνουν την ΕΝΓ σε σχολική ηλικία άτυπα από άλλους μεγαλύτερους μαθητές και Κωφούς ενήλικες, όταν αυτοί υπάρχουν στη σχολική κοινότητα. (Κουρμπέτης 87, Hoffmeister 80, Bellugi & Fischer 72). Το αναγνωστικό επίπεδο των Κωφών μαθητών κατά την αποφοίτησή τους από το Δημοτικό Σχολείο είναι πολύ χαμηλό (Kourbetis 82, Έκθεση του Ιατροπαιδαγωγικού Κέντρου του ΕΙΚ 1997).

• Εάν οι μαθητές μάθουν καλά μια γλώσσα, την ΕΝΓ, τότε θα μπορούν να αναπτύξουν τις γλωσσικές τους δεξιότητες και στη δεύτερη γλώσσα, που στην προκειμένη περίπτωση είναι τα γραπτά Ελληνικά. 

Το Πειραματικό Πρόγραμμα Εκπαίδευσης (ΠΠΕ) είχε σχεδιαστεί για να υλοποιηθεί σε Ειδικό Δημοτικό Σχολείο Κωφών (Ε΄ & ΣΤ΄ τάξη), δεν απέκλειε όμως την υλοποίησή του και στο Γυμνάσιο. Κριτήριο για τη συμμετοχή μιας σχολικής μονάδας από τις παραπάνω στο προτεινόμενο ΠΠΕ ήταν να έχει στο εκπαιδευτικό προσωπικό Κωφό δάσκαλο ΕΝΓ ή να μπορεί να προσλάβει ένα για το συγκεκριμένο πρόγραμμα.

Ο προτεινόμενος αριθμός των Σχολείων για συμμετοχή στο ΠΠΕ ήταν δύο (2), για την καλύτερη εφαρμογή και παρακολούθηση του προγράμματος. Η συμμετοχή των εκπαιδευτικών, ακουόντων και κωφών, ήταν εθελοντική.

Εργαλεία Μέτρησης

Τα εργαλεία μέτρησης που χρησιμοποιήθηκαν στο πρόγραμμα είναι τα εξής:

1. Ερωτηματολόγια εσωτερικής αξιολόγησης.

Δημιουργημένα από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο συμπληρώνονται από τους εκπαιδευτικούς στο τέλος του προγράμματος (δείγμα τους στο παράρτημα Ι Ι Ι)

2. Βιντεοσκοπήσεις των μαθημάτων της ΕΝΓ.

Όλα τα μαθήματα του προγράμματος βιντεοσκοπήθηκαν από τους ίδιους τους εκπαιδευτικούς.

3. Ελεύθερες παρατηρήσεις και συνεντεύξεις από τον επιστημονικό υπεύθυνο του προγράμματος

4. Κλίμακα Μέτρησης της Κοινωνικής και Συναισθηματικής Ανάπτυξης Κωφών Παιδιών (The Μeadow/Κendall, SEAI).

5. Κλίμακα αξιολόγησης για τη δεκτική και εκφραστική ικανότητα των παιδιών στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα.

Δεδομένα από τα εργαλεία μέτρησης 4, 5 δεν έχουν χρησιμοποιηθεί στην παρουσίαση αυτή, επειδή η αποκωδικοποίησή τους δεν έχει ολοκληρωθεί.

Αξιολόγηση

Στο πλαίσιο της εσωτερικής αξιολόγησης οι εκπαιδευτικοί που εφάρμοσαν το πειραματικό πρόγραμμα το αξιολόγησαν θετικά. Στα τριμηνιαία δελτία αποτίμησης της εφαρμογής του ΠΠΕ (Παράρτημα Ι) αναφέρουν ενδεικτικά: 

«Επιτεύχθηκαν οι στόχοι του προγράμματος και ιδιαίτερα η κατάκτηση του περιεχομένου των κειμένων» και «επίσης επιτεύχθηκαν μη αναμενόμενοι στόχοι, όπως η συμμετοχή και των μαθητών με χαμηλή σχολική επίδοση» αν και «παρουσιάστηκαν δυσκολίες που αφορούσαν κυρίως στο γραμματικό-συντακτικό μέρος της γλώσσας» (Γραπτά Ελληνικά).

Οι εκπαιδευτικοί αξιολόγησαν το υλικό ως κατάλληλο (25%) και όχι τόσο κατάλληλο (75%), υποστηρίζοντας έτσι την αρχική έκθεση, ότι δηλαδή υπάρχει έλλειψη κατάλληλου εκπαιδευτικού υλικού.

Οι δραστηριότητες που ενθουσίασαν τους μαθητές ήταν:

• οι προβολές βιντεοταινιών με Έλληνες και ξένους Κωφούς,

• η δραματοποίηση,

• η συζήτηση και

• η βιντεοσκόπηση των ίδιων των μαθητών.

Το εκπαιδευτικό υλικό, που θα δημιουργηθεί για τη διδασκαλία κωφών παιδιών, πρέπει να λάβει σοβαρά υπόψη τι ενθουσιάζει τους μαθητές και τι τους αφήνει αδιάφορους. Οι ατομικές εργασίες για το σπίτι άφησαν τους μαθητές αδιάφορους στο 75% .
Οι εκπαιδευτικοί παρατήρησαν διαφορές, σε σχέση με τη μέχρι τώρα πρακτική, στις σχέσεις των μαθητών κατά τη διάρκεια του μαθήματος.

«Συμμετείχαν και αναδείχτηκαν μαθητές που είχαν μικρή συμμετοχή στην καθημερινή σχολική πράξη» και «ήταν πιο προσεχτικοί την ώρα της διδασκαλίας».

Χαρακτηριστικό είναι ότι, αν και ο αριθμός των μαθητών ήταν πολλές φορές διπλάσιος (συνδιδασκαλία δύο τάξεων), οι μαθητές είχαν άψογη συμπεριφορά και πολλές φορές συνέχιζαν την εργασία τους και στο διάλειμμα. Αναφέρεται από τους εκπαιδευτικούς ότι το πρόγραμμα επηρέασε την παιδαγωγική πρακτική τους και πιστεύουν ότι δημιουργείται πιο οικεία σχέση, όταν δάσκαλος και μαθητής «μιλούν την ίδια γλώσσα» (ΕΝΓ).

Όλοι οι συμμετέχοντες εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουν ότι οι μαθητές ανέπτυξαν θετική στάση προς το αντικείμενο που πραγματευόταν το πρόγραμμα και το εξηγούν:

«Το μάθημα από τον Κωφό δάσκαλο γινόταν στη μητρική τους γλώσσα και έτσι τα παιδιά κατανοούσαν καλύτερα το περιεχόμενο»,

«Ακόμα και τα παιδιά που δε γνωρίζουν τόσο καλά την ΕΝΓ έδειξαν ενδιαφέρον να τη μάθουν καλύτερα».

Διαπίστωσαν θετικές διαφορές στην επίδοση όλων των μαθητών ακόμα και αυτών «που αδιαφορούσαν στα καθημερινά μαθήματα» όπως και «των μαθητών με μαθησιακές δυσκολίες».

Σε μετρήσεις και προσωπικές εκτιμήσεις των εκπαιδευτικών φαίνεται ότι ο απαιτούμενος χρόνος παράδοσης ενός μαθήματος με τη χρήση της ΕΝΓ, ώστε να υπάρχει ικανοποιητική κατανόηση από τους μαθητές, είναι περίπου 10 λεπτά της ώρας, ενώ ο χρόνος που χρειάζεται ένας εκπαιδευτικός που δε γνωρίζει καλά την ΕΝΓ για την παράδοση του ίδιου κειμένου υπερβαίνει τις δύο διδακτικές ώρες.

Όλοι ανεξαιρέτως οι εκπαιδευτικοί εκτιμούν ότι το αντικείμενο της διδασκαλίας της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας θα πρέπει να ενταχθεί σε μόνιμη βάση στο αναλυτικό ωρολόγιο πρόγραμμα των κωφών μαθητών.

Οι μετρήσεις του SEAI έχουν γίνει για την πρώτη σχολική χρονιά, αλλά θα παρουσιαστούν στο τέλος του προγράμματος, που θα περιλαμβάνει και τη δεύτερη σχολική χρονιά. Πιστεύουμε ότι έτσι θα έχουμε μια ποσοτικά και ποιοτικά μετρήσιμη επιρροή της ΕΝΓ στην κοινωνικοσυναισθηματική ανάπτυξη των μαθητών του προγράμματος.

Σημαντική ήταν η επίδραση της διδασκαλίας της ΕΝΓ σε συνδυασμό με την εικαστική έκφραση των μαθητών. Ειδικότερα, η ομάδα των Αθηνών, που είχε την τύχη να εκτεθεί σε εικαστική αγωγή σχετιζόμενη με τη διδασκαλία της ΕΝΓ, έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Ήταν δέκα παιδιά που για πρώτη φορά συνεργάστηκαν ομαδικά, με χαρακτηριστική πρώτη αντίδραση τη φράση «δε μπορώ» και με παντελή έλλειψη εικαστικής παιδείας, τα οποία όμως κατόρθωσαν να δημιουργήσουν συνολικά πέντε έργα και ιδιαίτερα:

• 3 έργα σε τελάρο

• μια αφίσα με ομαδικό κολάζ και

• συμμετοχή στην εικονογράφηση ενός παιδικού βιβλίου.

Τα πρώτα αποτελέσματα είναι θετικά, επιβεβαιώνουν την κύρια υπόθεση εργασίας και ενθαρρύνουν την εφαρμογή του προγράμματος σε όλα τα σχολεία που φιλοξενούν Κωφά παιδιά.

Είναι ανάγκη να αναφερθεί ότι η συνεργασία Κωφών - Ακουόντων εκπαιδευτικών ήταν καλύτερη από την αναμενόμενη. Υπήρχαν προβλήματα, που κάτω από άλλες συνθήκες θα ήταν η κύρια ενασχόλησή μας, και αφορούσαν στις σχέσεις εξουσίας και επιβολής μεταξύ Ακουόντων και Κωφών. Οποιαδήποτε αναφορά σε αυτά τα προβλήματα θα μείωνε την επιτυχία του προγράμματος, η οποία φιλοδοξεί να είναι καθοριστική στις επιλογές μελλοντικών εκπαιδευτικών πρακτικών.

Εκπαιδευτικό / Υποστηρικτικό Υλικό

Το πρόγραμμα είχε επίσης ως στόχο τη δημιουργία πειραματικού υλικού για την κάλυψη των αναγκών του, μια και η έλλειψη τέτοιου υλικού είναι φανερή στο χώρο. Δημιουργήθηκε το εξής υλικό, που τώρα βρίσκεται στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, και ελπίζουμε να χρησιμοποιηθεί κατάλληλα.

Γραμματοσειρές Χειρομορφών ΕΝΓ

Οι χειρομορφές που αντιστοιχούν στα 24 γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου περιλαμβάνονται στη γραμματοσειρά YoyrTypeU και οι χειρομορφές που ταυτόχρονα εμφανίζουν και το αντίστοιχο γράμμα του Ελληνικού αλφαβήτου περιλαμβάνονται στη Γραμματοσειρά MyTypeU.

Δείγμα YoyrTypeU:

Με την γραμματοσειρά MyTypeU έχετε την δυνατότητα  να βλέπετε κάτω ακριβώς από τη χειρομορφή το αντίστοιχο γράμμα, οπότε η λέξη είναι ταυτόχρονα γραμμένη στο ελληνικό και το δακτυλικό αλφάβητο.

Δείγμα MyTypeU:

Η γραμματοσειρά Hands05 περιλαμβάνει όλες τις γνωστές χειρομορφές της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας (54 χειρομορφές).

Δείγμα Hands05:

ΠΡΟΣΟΧΗ!!!   Για να γράψετε κείμενο στη γραμματοσειρά Hands05 πρέπει να χρησιμοποιήσετε το Αγγλικό πληκτρολόγιο.

Η αντιστοιχία με τα πλήκτρα του λατινικού αλφαβήτου έγινε για τη διευκόλυνση των χρηστών (στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς) και δεν εξαρτάται από κάποιο γράμμα της αλφαβήτου. Για την αντιστοιχία πλήκτρου – χειρομορφής δείτε τον πίνακα.  Είναι ένα εργαλείο για την ηλεκτρονική και εύκολη καταγραφή των χειρομορφών των νοημάτων της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας ή όποιας άλλης νοηματικής γλώσσας έχει αυτές τις χειρομορφές.  

 Οι γραμματοσειρές χειρομορφών και του δακτυλικού αλφαβήτου διατίθενται ελεύθερα σε ηλεκτρονική μορφή και για τη χρήση τους απαιτείται εγκατάστασή τους στον υπολογιστή, όπου είναι εγκατεστημένες και όλες οι άλλες γραμματοσειρές.

Παιδικό λεξικό της Ελληνικής Νοηματικής Γλώσσας

Το λεξικό είναι ένα εκπαιδευτικό εργαλείο, που περιλαμβάνει ηλεκτρονική μορφή, βιντεοκασέτα και έντυπη μορφή. Έχει δύο μέρη. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει κυρίως ονόματα και το δεύτερο περιλαμβάνει ρήματα, αντίθετα και αριθμητικές έννοιες. Το πρώτο μέρος είναι έτοιμο και το δεύτερο βρίσκεται στα αρχικά στάδια δημιουργίας.

Δεκαεπτά Ιστορίες στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα

Οι Ιστορίες στην Ελληνική Νοηματική Γλώσσα είναι τρεις βιντεοκασέτες με αφήγηση στην ΕΝΓ. Η πρώτη περιλαμβάνει επιλεγμένες ιστορίες από τα Ανθολόγια της Δ΄ και της Ε΄ Δημοτικού, που είναι βασισμένες στην προφορική παράδοση. Η δεύτερη περιλαμβάνει μύθους του Αισώπου και η τρίτη ανέκδοτα και την απόδοση μιας ιστορίας χωρίς λόγια. Και οι τρεις κασέτες έχουν διερμηνεία στα προφορικά Ελληνικά και συνοδεύονται από το γραπτό κείμενο.

Σαν το αλάτι	Η αλεπού και το κοράκι	Ο βοσκός και τα αστεία του	Το κωφό δένδρο	Ο διερμηνέας
Γάτα - Λιοντάρι και Άνθρωπος	Η χελώνα και ο λαγός	Η καταιγίδα	Τα δύο κοκόρια	Ο λαγός και τα βατράχια
Το λιοντάρι και το ποντίκι	Το παραμύθι που δεν είχε τέλος	Στο δικό τους σπίτι	Το στάρι που έγινε αμύγδαλο	Ο τρεις συμβουλές
	Για πρώτη φορά στο θέατρο		Up & Up

Αφίσα και καρτέλες με το Ελληνικό Δακτυλικό Αλφάβητο

Η αφίσα και οι καρτέλες με το Ελληνικό Δακτυλικό Αλφάβητο περιλαμβάνουν πολύχρωμες αναπαραστάσεις του δακτυλικού αλφαβήτου σε συνδυασμό με εικόνες, λέξεις και το αρχικόγραμμά τους.

Συμπεράσματα, Προτάσεις

Οι προοπτικές διεύρυνσης του Αναλυτικού Προγράμματος, ώστε να περιλαμβάνει την ΕΝΓ, είναι εμφανείς και υλοποιήσιμες.

Μετά την υλοποίηση του ΠΠΕ «ΝΟΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ» μπορούμε με σιγουριά και ευθύνη να προτείνουμε την εφαρμογή του προγράμματος σε όλα τα σχολεία, όπου φοιτούν Κωφά παιδιά. Όχι μόνο στα σχολεία κωφών αλλά και στα σχολεία ακουόντων, όπου φοιτούν Κωφά παιδιά. Σε αυτά τα σχολεία η Ελληνική Νοηματική Γλώσσα θα πρέπει να διδάσκεται και στα ακούοντα παιδιά ως δεύτερη γλώσσα.

• Η γλώσσα, αρχικά τουλάχιστον, θα πρέπει να διδάσκεται από κατάλληλα εκπαιδευμένους κωφούς εκπαιδευτές και όχι από ακούοντες. Σε μελλοντική εξέλιξη και όταν θα υπάρχουν τα κατάλληλα τεστς γλωσσικών ικανοτήτων στην ΕΝΓ, η πιθανότητα διδασκαλίας της από ακούοντες θα πρέπει να εξεταστεί.

• Θα πρέπει να δημιουργηθεί το κατάλληλο διδακτικό υλικό και αναλυτικό πρόγραμμα διδασκαλίας, ώστε τα αποτελέσματα να είναι θετικά και μετρήσιμα.

• Είναι αναγκαία η επιμόρφωση Κωφών και Ακουόντων εκπαιδευτικών λειτουργών για την αρμονική συμβίωση στο χώρο του σχολείου και την αλληλοαποδοχή.

• Η ενημέρωση και εκπαίδευση των γονέων των παιδιών στην ΕΝΓ είναι αναγκαία.

• Η συμμετοχή των γονέων σε όλες τις εκπαιδευτικές διαδικασίες είναι απαραίτητη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bahan,B.1996.The role of eye gaze in verb agreement in ASL. Unpublished doctoral dissertation. Boston University, Boston, MA

Bellugi, U. and Fischer, S. (1972), A Comparison of Sign Language and Spoken Language. Cognition, 1,pp. 173-202.

Cummins, J. (1984), Bilingualism and Special Education: Issues in Assessment and Pedagogy, San Diego, CA: College Hill Press.

Hoffmeister, R. (1990), ASL and Its' Implications for Education. In Bornstein, H. (Ed.), Manual Communication in America, Washington D.C.: Gallaudet University Press.

Hoffmeister, R. 1994, Metalingusitic skills in Deaf Children: Knowledge of Synonyms and Antonyms in ASL. In Mann, J., The Proceedings of Post Milan: ASL and English Literacy Conference, Gallaudet University Press, Washington D.C.

Israelite,N.,Ewold,C.,& Hoffmeister,R.,1989. Bilingual/bicultural education for deaf and hard-of-hearing students. Ontario:Ministry of Education.

Kourbetis, V. 1982. Education of the Deaf in Greece. First International Conference on Education of the Deaf, Athens, Greece.

Kourbetis, V. 1987, Deaf children of Deaf parents and Deaf children of hearing Parents in Greece: a comparative study, Doctoral dissertation, Boston University, Boston.

Moores, D.1996. Educating the Deaf : Psychology, Principles and Practice. Houghton Mifflin, Boston, 4th Edition.

Newport,and Meier, R.1985. The acquisition of American Sign Language. In the Cross Linguistic Study of Language Acquisition, vol. 1, The data, edited by D.Slobin,881-938. Lawerence Erlbaum Associaties, Hillsdale,NJ.

Pattison,R. 1982. On literacy. Oxford University Press, New York. Pinker,S.1994. Language Learnability and Language Development. Harvard University Press, Cambridge, MA 

Έκθεση του Ιατροπαιδαγωγικού Κέντρου του ΕΙΚ, Αθήνα 1997.

Κουρμπέτης, Β.,1997, Κοινωνική και Συναισθηματική Ανάπτυξη των Κωφών Παιδιών- Κοινωνική Εργασία, 45, 27-35. Αθήνα, 1997.